Agresywne zachowanie alkoholika – jak sobie z nim radzić?

Niestety często zdarza się, że agresja idzie w parze z uzależnieniem od alkoholu. Frustracja, nieumiejętność ocenienia sytuacji, nadinterpretowanie zachowań i niechęć do przyjmowania krytyki często są powodem agresywnych reakcji wobec najbliższych, ale również przypadkowych osób. Takie sytuacje doprowadzają do jeszcze bardziej napiętej sytuacji, a agresja może przybierać coraz bardziej uciążliwą formę.

Osoby z najbliższego otoczenia alkoholika bardzo często usprawiedliwiają go, tłumacząc, że „po prostu więcej wypił”, „nie chciał”, „to na pewno się więcej nie powtórzy”, a także twierdząc, że „przez alkohol nie jest sobą”. Tymczasem specjaliści podkreślają, że alkohol nie jest przyczyną przemocy – jej przyczyną są agresywne zachowania sprawcy. Nie można spożywaniem alkoholu czy uzależnieniem od niego tłumaczyć przemocy oraz zachowań agresywnych.

Jakie formy może przybierać agresja?

Agresja najczęściej kojarzy nam się z przemocą fizyczną, wyzwiskami i nieoczekiwanymi zachowaniami, które eskalują w różnych nerwowych sytuacjach. Jest to mylne przekonanie, a agresja może przybierać rozmaite formy. Sama agresja jest celowym działaniem podejmowanym w celu sprawienia komuś krzywdy lub przykrości. Powszechnie wyróżnia się dwa główne rodzaje agresji. Agresję werbalną, która objawia się krzykami, ubliżaniem, wyzwiskami, zastraszaniem, celowym wprowadzeniem w błąd. Drugi rodzaj to agresja fizyczna, która przejawia się biciem, popychaniem, szarpaniem, drapaniem, szczypaniem. Psychologowie natomiast najczęściej wyróżniają 3 rodzaje agresji:

• czynną, która występuje, gdy agresor działa bezpośrednio w stosunku do osoby lub przedmiotów używając siły, lub posługując się wyzwiskami, lub groźbami;
• bierną, która występuje, gdy agresor zadaje cierpienie poprzez brak podejmowania oczekiwanych działań, niedotrzymywanie słowa lub wycofywanie się z relacji;
• wyobrażeniową, która występuje, gdy agresor nie podejmuje żadnych działań, jednak posiada pragnienie wyrządzenia komuś krzywdy bez podjęcia działań w tym kierunku.

Lekarze wskazują, że agresja u alkoholika może być celem samym w sobie lub narzędziem służącym realizacji pewnych zamiarów, W tym kontekście mówi się o agresji wrogiej i instrumentalnej, Wroga agresja służy przede wszystkim upustowi emocjonalnemu i jej celem jest premedytacyjne wyrządzenie krzywdy. Ceniony psycholog prof. Bogdan Wojciszek wyjaśnia, że akt agresji wrogiej (gniewnej) najczęściej jest zaplanowany. Agresja instrumentalna natomiast jest wynikiem wyrachowania i służy zaspokojeniu potrzeb niezwiązanych z przedmiotem agresji np. kradzież z włamaniem.

Specyficznym, ale często występującym u osób uzależnionych rodzajem agresji jest autoagresja. Może przybierać ona rozmaite formy, ale zawsze jest to działanie podejmowane w celu wyrządzenia krzywdy samemu sobie. W 1992 roku badacze zwrócili uwagę na uniwersalny dla wszystkich alkoholików model zachwiania równowagi emocjonalnej. Powstaje „błędne koło”; osoby spożywające alkohol nawykowo doświadczają dużej przyjemności dzięki piciu, ponieważ poprawia to ich nastrój, łącznie z pojawieniem się stanów euforycznych, jednak pod wpływem nałogowego picia równowaga emocjonalna ulega zachwianiu. Alkoholik pije więc, aby poczuć się lepiej. Trzeba przy tym pamiętać, że zmiana nastroju pod wpływem alkoholu następuje bardzo szybko. Mogą się wówczas ujawnić zachowania autoagresywne, jak i przemoc wobec innych osób.

Skąd agresja po alkoholu?

Istnieją różne czynniki mogące nasilać zachowania agresywne – m.in. cierpienie i ból, zdenerwowanie, frustracja, czynniki genetyczne, ubóstwo, prowokacja, pobudzenie emocjonalne, które wzmacniają środki odurzające, w tym przede wszystkim narkotyki i alkohol. Dzieje się tak, ponieważ używki wpływają niekorzystnie na pobudzenie reakcji organizmu, oddziałując na procesy umysłowe (na proces poznawczy czy nastrój). Skutkiem tego są zaburzenia psychiczne oraz zmiana zachowania, ponieważ dla organizmu alkohol to toksyna. „Zaburza funkcjonowanie płatów czołowych i skroniowych, których efektem jest obniżenie samokontroli, upośledzenie uczuciowości wyższej oraz niestałość w dążeniu do planowanych kierunków i celów działania. Przy kolejnym etapie dochodzi do usamodzielnienia się funkcji ośrodków podkorowych odpowiedzialnych za działania odruchowo-warunkowe i instynktowne. Alkohol powoduje zatrucie ośrodkowego układu nerwowego, które przejawia się w postaci ogólnego pobudzenia obserwowanego w dynamice mówienia, działania czy sile przejawianych emocji” – pisze Lidia Cierpiałkowska w książce „Alkoholizm. Przyczyny, leczenie, profilaktyka”.

Agresja po alkoholu nie pojawia się u wszystkich osób – zwykle ma związek z cechami psychologicznymi albo sytuacją życiową. Osoby, które mają problemy, o wiele łatwiej wpadają w zły nastrój i są skłonne do przemocy psychicznej lub fizycznej. Warto w takim wypadku doradzić im stosowną pomoc psychologa albo przeprowadzić z nimi rozmowę – oczywiście na trzeźwo.

Nieco trudniej jest w przypadku osób uzależnionych, które piją często i dużo, destabilizując tym samym życie swojej rodziny. W takiej sytuacji agresja może wynikać właśnie z nadmiaru przyjmowanego alkoholu albo pogarszającej się sytuacji osoby uzależnionej. W wyniku choroby może ona stracić pracę, obniżyć jakość relacji z bliskimi czy najzwyczajniej w świecie wstydzić się swoich czynów – wszystko to może doprowadzić również do zachowań agresywnych. Nadużywanie alkoholu uruchamia ciąg negatywnych zdarzeń. To naczynia połączone. Gdy nałóg przejmuje kontrolę nad życiem, zaczynają pojawiać się wspomniane problemy z zatrudnieniem i/lub utrzymaniem pracy. Wydawanie pieniędzy na alkohol nierzadko powoduje obniżenie poziomu życia. W parze z uzależnieniem od alkoholu może także iść uzależnienie od hazardu, co również powoduje problemy finansowe. To wszystko prowadzi do nasilenia się zachowań agresywnych.

Może się zdarzyć, że przemocowy alkoholik odbierze sygnały z zewnątrz o stosowanej przez siebie przemocy, jednak szybko uruchamia się wtedy mechanizm zniekształceń oraz zaprzeczeń. Skutek? Nawet jeśli do głosu dojdzie poczucie winy i wstyd, szybko zostaną zagłuszone alkoholem. Bywa, że osoba uzależniona za swoje zachowanie przeprasza. Obiecuje, że ograniczy picie – albo że całkowicie odstawi alkohol. Zdarza się nawet, że tak się dzieje, jednak do czasu, ponieważ w przypadku uzależnienia w końcu daje o sobie znać tzw. głód alkoholowy, czyli silna potrzeba napicia się wykraczająca poza zdrowy rozsądek (przymus). Na to mogą nałożyć się przykre objawy tzw. zespołu abstynencyjnego. Wszystko to prowadzi do dalszego picia i eskalacji zachowań agresywnych.

Alkoholik a osoba współuzależniona

Z badań udostępnionych przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej wynika, że aż 76 proc. kobiet doświadczających przemocy w rodzinie wskazuje, że ich partnerzy, sprawcy przemocy, nadużywają alkoholu, natomiast ze statystyk policyjnych wynika, że prawie 70 proc. sprawców znajduje się pod wpływem alkoholu podczas interwencji domowych w związku przemocą. Te liczby mówią same za siebie i nie pozostawiają wątpliwości, że alkohol napędza zachowania agresywne, za co koszty ponosi cała rodzina.

Problem agresji w rodzinie alkoholika jest bezpośrednio związany ze współuzależnieniem – dotyczy on najbliższych osoby pijącej, którzy dostosowują swoje życie do alkoholika i tym samym nie mogą do końca myśleć o swoich sprawach. Nie tylko żyją w ciągłym stresie i strachu o czyny bliskiego, ale również, w niektórych przypadkach, są ofiarami przemocy psychicznej i fizycznej.

Sęk w tym, że agresja oraz przemoc nie stanowią jednorodnej kategorii. Złość, gniew, wściekłość, furia to tzw. przemoc gorąca – w odróżnieniu od tzw. przemocy chłodnej, w której agresor (w tym przypadku osoba uzależniona od alkoholu) tłumi, ukrywa i kontroluje swoje uczucia, stosując różne wyrachowane zachowania, które można uznać za znęcanie się nad drugim człowiekiem. Natomiast biorąc pod uwagę rodzaj występujących zachowań agresywnych wobec członków rodziny alkoholika, najczęściej wymienia się kilka form przemocy:

• przemoc fizyczna – bicie, popychanie, szarpanie, duszenie, policzkowanie itp.
• przemoc psychiczna – wyśmiewanie, poniżanie, upokarzanie, izolowanie, kontrolowanie, krytyka, narzucanie własnej woli, zawstydzanie, ignorowanie, stosowanie gróźb, domaganie się posłuszeństwa, ośmieszanie itp.
• przemoc seksualna – wymuszanie stosunków (również w małżeństwie), molestowanie, zmuszanie do nieakceptowanych praktyk seksualnych itp.
• przemoc ekonomiczna – zakaz podjęcia pracy, niezaspokajanie materialnych potrzeb rodziny, odbieranie zarobionych pieniędzy, kontrola wydatków, niepłacenie alimentów, niespłacanie kredytów oraz innych należności, zaciągnie kredytów bez zgody bliskiej osoby itp.
• zaniedbanie – chodzi o sytuację, w której potrzeby osoby zależnej (np. dziecka, chorego członka rodziny, osoby starszej), nie zostają zaspokojone.

Eksperci podkreślają, że szczególnie traumatycznym urazem psychicznym w przypadku dziecka jest bycie świadkiem przemocy wobec matki. Dziecko w takiej sytuacji czuje się bezradne, zagubione, a nie może nic zrobić, ponieważ jest całkowicie uzależnione od dorosłych. Przy tym mitem jest przekonanie, że zachowania agresywne wobec członków rodziny oraz przemoc dotyczą tylko rodzin z marginesu społecznego. Tak naprawdę spotkać może to każdego, a alkohol bez wątpienia jest czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu zachowań agresywnych. Człowiek może zachowywać się agresywnie bez względu na wiek, a przemoc może wystąpić w rodzinach wykształconych, dobrze sytuowanych itp.

Jeżeli należysz do takich osób, nie jesteś sam/sama – to problem dość powszechny, który jednak da się rozwiązać. Należy jednak pamiętać o kilku istotnych kwestiach. Oto te najważniejsze!

Jak radzić sobie z osobą agresywną?

Już sam alkoholizm może wyrządzić rodzinie wiele złego, a gdy dojdzie do tego jeszcze agresywne zachowanie, bardzo trudno o stabilizację psychiczną, zwłaszcza że przemoc domowa rzadko jest czynem jednorazowym. Dlatego też rodzina osoby uzależnionej powinna zapewnić jej wsparcie, jednak bez nadopiekuńczej postawy – wtedy będzie ona wiedziała, że ma się do kogo zwrócić, a jednocześnie zwiększy się szansa na to, że wytrwa w swoim postanowieniu niesięgania po alkohol.

Co jednak, gdy nie udaje się to i Twój bliski pije, a do tego wykazuje agresywne zachowania?

W takiej sytuacji należy przede wszystkim postawić bardzo trudny, ale istotny krok – skontaktować się z policją. Jest to podstawa nie tylko tego, by otrzymać stosowne wsparcie w najbardziej ekstremalnych sytuacjach, w których może dojść np. do pobicia albo zniszczenia mienia, ale również, by założyć tzw. niebieską kartę dla rodziny. Wtedy zostanie ona objęta pomocą różnych specjalistów – nie tylko policji, ale również lekarzy, prawników, pracowników socjalnych czy psychologów. Może być to niezwykle istotne, by ostatecznie poradzić sobie z problemem.

Niestety, czasami nawet takie skrajne działania okazują się niewystarczające i osoba uzależniona ciągle pije, a do tego znęca się nad rodziną. W takim wypadku niezbędne okazać się może rozstanie – jeżeli pomimo wielu prób i cierpień, Twoje działania wciąż są bezskuteczne, nie ma sensu walczyć z wiatrakami. Prawdopodobnie Twój uzależniony bliski musi sam zrozumieć swoje zachowanie, a pomóc może mu w tym jedynie radykalne działanie z Twojej strony.

Reakcja i wyjście z „błędnego koła” zachowań agresywnych powodowanych alkoholem są szczególnie ważne, jeśli w rodzinie wychowują się dzieci, które żyją w chronicznym stresie, co zagraża ich rozwojowi. U dzieci dorastających w rodzinach alkoholowych ujawniają się m.in. nadpobudliwość, lęki, fobie, zaburzenia nastroju, problemy z nauką, autoagresja, izolowanie się, kłopoty z koncentracją, bezsenność, zaburzenia odżywiania, bóle głowy, a także zachowania agresywne. Takie dzieci nie mają zapewnionego poczucia bezpieczeństwa ani stabilizacji. Brakuje im przekonania, że są ważne, rozumiane i kochane. Zmagają się z nikim poczuciem własnej wartości. Wykazują obniżone poczucie szacunku do samych siebie.

Pamiętaj – zawsze warto zgłosić się po pomoc!

W naszym kraju każdy ma dostęp do psychologów rodzinnych, którzy świadczą usługi w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia. Być może to właśnie spotkanie i rozmowa z terapeutą okażą się kluczowe w rozwiązaniu problemów – psychoterapia pozostaje podstawową formą leczenia uzależnienia od alkoholu. Osoba uzależniona musi bowiem zmienić sposób swojego funkcjonowania, a do tego terapia jest niezbędna.

Terapia w placówkach odwykowych jest w Polsce bezpłatna, nawet jeśli alkoholik nie ma ubezpieczenia. Nie zapominaj również o tym, by skłonić alkoholika do leczenia, uczestnictwa w specjalistycznych spotkaniach z innymi uzależnionymi albo skorzystania z innych rozwiązań, takich jak Esperal. Każdy sposób jest dobry na to, aby uratować rodzinę i wygrać walkę z alkoholizmem.

Terapia wskazana jest także w przypadku krewnych alkoholika, a zwłaszcza partnerów, u których może rozwinąć się tzw. współuzależnienie, które oznacza utratę kontaktu z własnymi potrzebami, nieproszenie o pomoc, tłumienie swoich emocji. Co ważne, niepijący rodzic jest tak zaabsorbowany uzależnionym partnerem, że nie stanowi oparcia dla dzieci. By poradzić sobie ze swoją bezradnością oraz lękiem, przejmuje obowiązki partnera-alkoholika, co jednak ułatwia alkoholikowi dalsze picie, dlatego również osoby współuzależnione mogą uzyskać pomoc w placówkach leczenia uzależnień.

Profesjonalne wsparcie może okazać się konieczne ponadto dla dzieci. W tym celu można zwrócić się o pomoc do szkoły, lekarza czy poradni psychologiczno-pedagogicznej. Nieodpłatna pomoc czeka w ośrodkach interwencji kryzysowej, ośrodkach wsparcia ofiar przemocy w rodzinie czy w punktach informacyjno-konsultacyjnych.

Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieskiej Linii (IPZ): 22 668 70 00 (poradnia działa 7 dni w tygodniu przez 24 godziny na dobę, dyżury pełnią przeszkoleni specjaliści).

Źródła

1. „Alkoholizm. Przyczyny, leczenie, profilaktyka”, Lidia Cierpiałowska, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 2000,
2. „Mechanizm radzenia sobie z napięciem u osób podejmujących nawykowe samouszkodzenia”, Anna Kubiak, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Władysława J. Paluchowskiego, Poznań 2013,
3. „Nadużywanie alkoholu a problem przemocy domowej”, PARPA, zadanie sfinansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016–2020,
4. „Rodzinna tajemnica. Przemoc w rodzinach z problemem alkoholowym”, Zespół Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” Instytutu Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2021,
5. „Wyznaczniki agresji i metody jej przeciwdziałania”, dr Zbigniew Chodkowski, Uniwersytet Rzeszowski, „Kultura – Przemiany – Edukacja”, t. VI 2018.