Alkoholizm wśród nieletnich

Wiele osób sądzi, że alkoholizm dotyczy wyłącznie osób dorosłych i tylko one powinny uważać na jego zgubne działanie. Tymczasem mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że alkohol może stanowić ogromne problemy już w młodym wieku – nawet u osób nieletnich. Część z nich już na tym etapie rozpoczyna picie, a niekiedy nawet zmagać się musi z uzależnieniem. Z czego to wynika, jakie są skutki alkoholizmu wśród nieletnich oraz jak z tym walczyć?

Picie alkoholu przez osoby niepełnoletnie to złożone zjawisko, które budzi poważne obawy zarówno wśród rodziców, jak i pedagogów, psychologów czy instytucji zajmujących się zdrowiem publicznym. Chociaż prawo w Polsce zakazuje sprzedaży i podawania alkoholu osobom poniżej 18. roku życia, praktyka pokazuje, że młodzi ludzie często mają do niego łatwy dostęp.

W Polsce po alkohol pierwszy raz sięga się zwykle w okolicach 12–13. roku życia, kiedy to młodzi ludzie chcą naśladować swoje dorosłe autorytety albo pragną zaimponować rówieśnikom. Wydawać by się mogło, że jeden raz nie sprawi, że dziecko uzależni się od alkoholu, jednak im wcześniej rozpocznie się taką inicjację, tym szybciej dochodzi do częstszego sięgania po napoje wyskokowe i tym większe staje się ryzyko uzależnienia.

Alkoholizm u nieletnich – problem, który trzeba dostrzec

Na problem zdecydowanie warto zwrócić uwagę z jednego prostego powodu – według wielu specjalistów nieletni są o wiele bardziej narażeni na alkoholizm niż osoby starsze. Młodzież zaczynająca pić alkohol przed 15. rokiem życia ma znacznie wyższe ryzyko rozwoju alkoholizmu w przyszłości. Analizy wskazują, że wczesne picie skraca czas potrzebny do rozwinięcia się uzależnienia; młodzież spożywająca alkohol może uzależnić się nawet w ciągu 6 miesięcy. U dorosłych proces ten trwa znacznie dłużej. Jest to spowodowane faktem, że mózg nastolatka – między 12. a 18. rokiem życia – znajduje się w fazie intensywnego rozwoju. Szczególnie dotyczy to tych obszarów, które odpowiadają za podejmowanie decyzji, kontrolę impulsów, planowanie oraz przewidywanie konsekwencji.

Gdy ktoś zaczyna spożywać alkohol bardzo wcześnie (np. w wieku 13–16 lat) i robi to regularnie (w weekendy, a potem coraz częściej), u takiej osoby szybciej dochodzi do destrukcji naturalnych mechanizmów kontroli. Alkohol staje się wówczas jedynym sposobem na regulację emocji i rozwiązanie problemów.

Warto zdawać sobie sprawę, że coś takiego jak „nieszkodliwa ilość alkoholu” nie istnieje. Polska Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA) alarmuje, że picie alkoholu przez młodzież to obecnie jeden z najpoważniejszych problemów w wielu krajach, również w Polsce. Jak oceniają eksperci, spożywanie alkoholu jest główną przyczyną zgonów i inwalidztwa osób w wieku 15–21 lat.

Skutki picia alkoholu przez dziecko

Organizm dziecka nie jest jeszcze tak dobrze wykształcony jak organizm dorosłego, dlatego też wpływ alkoholu może być o wiele bardziej widoczny – zarówno jeżeli chodzi o aspekty fizyczne, jak też i psychikę. Przede wszystkim zawarty w alkoholu etanol upośledza układ nerwowy, w związku z czym dziecko może mieć problemy z nauką i zapamiętywaniem. Co więcej, wpływa negatywnie na zmysły, pracę serca, a do tego osłabia odporność organizmu, w wyniku czego osoba nieletnia może stawać się częstszym celem bakterii i wirusów. Nie bez znaczenia jest też negatywny wpływ alkoholu na wątrobę.

Warto również zwrócić uwagę na to, jak dziecko zachowuje się po wypiciu alkoholu. Staje się często pozbawione jakichkolwiek hamulców, co może wiązać się z wieloma problemami, np. ciążą w nastoletnim wieku, spróbowaniem narkotyków, a także często wejściem w konflikt z prawem. Dlatego też rodzice powinni za wszelką cenę chronić swoją latorośl przed alkoholem oraz innymi używkami.

Biologiczne skutki spożywania alkoholu w młodym wieku:

• wątroba – choć marskość to efekt wielu lat picia, młodzież może wykazywać podwyższone enzymy wątrobowe już po stosunkowo krótkim okresie spożywania alkoholu,
• hormony i wzrost – u nastolatków pijących alkohol dochodzi do zaburzeń wzrostu, zmniejszenia poziomu hormonów płciowych, a także upośledzenia mineralizacji kości,
• układ odpornościowy – alkohol wywołuje stan zapalny w mózgu; aktywuje cytokiny prozapalne, powodując zaburzenia neuroimmunologiczne.
• serce i układ krążenia – spożywanie alkoholu w młodym wieku istotnie obciąża układ sercowo-naczyniowy. Badania wskazują na ryzyko kardiomiopatii i zaburzeń ciśnienia u tych osób,
• zmysły i układ nerwowy – picie napojów wyskokowych w okresie dorastania powoduje upośledzenie koordynacji, spowolnienie reakcji oraz pogorszenie percepcji wzrokowej czy słuchowej.

Z czego wynika chęć sięgnięcia po alkohol?

Przede wszystkim z dwóch powodów – wzorców wyniesionych z domu, a także wpływu rówieśników. Nierzadko zdarza się, że dziecko zaczyna interesować się alkoholem w wyniku zakrapianych imprez rodziców. Obserwuje dobrze bawiących się dorosłych i zaczyna być ciekawe, zastanawiać się „jak to jest”. Niekiedy dochodzi nawet do sytuacji, w której to rodzice częstują dziecko alkoholem. Jeszcze większy problem z alkoholem mogą mieć nieletni pochodzący z domów alkoholików. Eksperci wskazują, że mylne jest przekonanie, według którego lepiej, aby młodzi pili alkohol niż zażywali narkotyki. Przyzwolenie rodziców np. na picie piwa przez dzieci powoduje, że nawyk ten może przenieść się na inne substancje psychoaktywne.

Badanie CBOS realizowane na zlecenie Związku Pracodawców Przemysłu Piwowarskiego wykazało, że ok. 68 proc. nastolatków otrzymało alkohol od domowników lub znajomych dorosłych podczas rodzinnych uroczystości. To bardzo dużo. 78 proc. osób w wieku 18–22 lat piło piwo za zgodą rodziców przed 16. rokiem życia. Polskie badania jednoznacznie wskazują, że postawa rodziców oraz styl picia w rodzinie są najlepszym „filtrem” – jeśli dorośli piją rzadko i nie wprowadzają alkoholu do codziennych sytuacji, dzieci po pierwszą dawkę sięgają później – najczęściej po osiągnięciu pełnoletności.

Wpływ współczesnych mediów na zachowania nastolatków

Bardzo duże znaczenie na spożywanie alkoholu przez nieletnich mają współczesne media. Nie mówimy jedynie o radiu i telewizji, ale przede wszystkim o tym, co dzieje się w internecie. Aktualnie wśród młodych ludzi, napędzanych filmikami na YouTube czy Tik Toku, panuje moda na dorosłość i dobrą zabawę. A nieodłącznym elementem tej zabawy jest właśnie spożywanie alkoholu.

Bardzo niepokojącym trendem jest promowanie, wysokie zasięgi i rosnąca popularność tak zwanych patoinfluencerów. Często ich content, skierowany głównie do dzieci i młodzieży, prezentuje treści przesycone alkoholem, narkotykami, agresją i innymi patologicznymi zachowaniami. Jednocześnie coraz częściej patoinfluencerzy lub pokazywane na ich kanałach społecznościowych osoby uczestniczące w nagraniach angażowane są do różnego rodzaju inicjatyw rozrywkowych. Jako przykład można podać zdobywające popularność walki freak fightowe, które przekłuwają uzależnienie od alkoholu i inne patologiczne zachowania w sukces. Jest to informacja dla młodych ludzi, że będąc alkoholikiem, możesz zarabiać olbrzymie pieniądze i stać się szeroko rozpoznawalną gwiazdą.

Popularyzacja zachowań patologicznych wśród młodzieży staje się więc w ich oczach czymś normalnym, zwyczajnym i powszechnie akceptowanym. Ogromne znaczenie ma tutaj również wpływ rówieśników, którzy śledzą podobne trendy w popkulturze. W ten sposób dzieci chcą zaimponować rówieśnikom, dlatego bardzo wcześniej sięgają po lampkę wina, butelkę piwa czy kieliszek wódki. Z czasem staje się to dla młodych ludzi, jedynym znanym sposobem na spędzanie wolnego czasu, odpoczynek i rozrywkę. To z kolei może skończyć się przymusem sięgania po alkohol i nieumiejętnością zachowania kontroli, czyli chorobą alkoholową.

Inne przyczyny alkoholizmu u dzieci

Presja rówieśników oraz wpływ mediów nie są jedynymi przyczynami sięgania po alkohol przez nieletnich. Bardzo znaczące są również inne czynniki. Do tych najbardziej znaczących należą:

• okres dojrzewania połączony z młodzieńczym buntem – młodzi ludzie na przekór rodzicom chcą posmakować dorosłego życia i sięgają po alkohol;
• patologiczne zachowania w rodzinie – bardzo często po alkohol sięgają dzieci, które wychowują się w domu, gdzie picie jest codziennością;
• przełamanie nieśmiałości – dziecko widząc, jaki wpływ ma alkohol na dorosłych, może zapragnąć przełamać swoją nieśmiałość;
• osamotnienie – jak każdy człowiek dziecko próbuje radzić sobie z samotnością w każdy możliwy sposób;
• łatwa dostępność alkoholu i ciekawość – brak egzekwowania prawa odnośnie do sprzedaży alkoholu nieletnim;
• brak wsparcia emocjonalnego w domu rodzinnym – dzieci, które nie otrzymują wystarczającej uwagi, czułości ani zrozumienia ze strony rodziców, mogą szukać ukojenia w alkoholu;
• problemy w szkole i niskie poczucie własnej wartości – niepowodzenia edukacyjne, konflikty z rówieśnikami czy brak akceptacji mogą prowadzić do ucieczki w używki;
• brak konstruktywnych form spędzania czasu wolnego – nuda oraz brak zajęć pozalekcyjnych i zainteresowań mogą sprawić, że dziecko sięgnie po alkohol dla rozrywki;
• zaburzenia psychiczne i emocjonalne – depresja, lęki oraz inne problemy psychiczne mogą zwiększyć ryzyko sięgnięcia po alkohol jako formy samoleczenia w młodym wieku;
• przekonanie o pozytywnych skutkach picia alkoholu – np. fakt, że powoduje on poprawę nastroju oraz rozluźnienie (przy minimalnym wysiłku, wystarczy bowiem tylko się napić);
• chęć dostosowania się do grupy rówieśniczej.

„Pod wpływem alkoholu ludzie uwalniają się od zahamowań i stają się bardziej rozmowni, zabawni, energiczni. Jednak konsekwencje picia alkoholu mogą być bardzo dotkliwe. Jest wiele przyczyn i powodów, dla których młodzi ludzie sięgają po alkohol. Główne to sposób manifestacji własnej, domniemanej dorosłości w stosunku do otoczenia szczególnie skierowanej do rodziców oraz nierespektowanie prawa” – piszą autorzy kompendium „Alkoholizm wśród młodzieży”.

Modelowanie rytuału alkoholowego

Jest jeszcze jedna pułapka, zwykle niezauważona: napoje bezalkoholowe. Choć z definicji zawierają one poniżej 0,5 proc. alkoholu, mogą być niebezpieczne, zwłaszcza dla nastolatków. Wielu rodziców czy starsze rodzeństwo traktuje je bowiem jako „niewinne” zamienniki i dopuszcza ich spożywanie przez dzieci podczas rodzinnych uroczystości. Tymczasem badania (np. z University of Queensland) wskazują, że kontakt z napojami bezalkoholowymi zwiększa tolerancję psychiczną na alkohol i oswaja młodych z jego smakiem, zapachem oraz sytuacjami społecznymi, w których się go spożywa. Buduje to pozytywne skojarzenia i zmniejsza bariery przed sięganiem po napoje wyskokowe w przyszłości.

Psychologowie uznają takie picie za formę tzw. modelowania rytuału alkoholowego, co sprzyja normalizacji picia i może prowadzić do częstszych zachowań ryzykownych w wieku dojrzewania. Według raportu Instytutu Człowieka Świadomego oraz analiz Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz Instytutu Badań Rynkowych i Społecznych (opierających się na badaniach prowadzonych w latach 2022–2024) w 2022 roku telewizje wyemitowały 2 tys. 972 godziny reklam piwa. W listopadzie 2024 roku IBRiS wykazał, że 28 proc. Polaków nie potrafi odróżnić, czy reklama dotyczy piwa alkoholowego, czy bezalkoholowego, co wskazuje na bardzo silne subiektywne oswojenie z marką i kontekstem picia. Zgodnie z analizami IBRiS aż 70 proc. respondentów uznało, że reklamy piwa 0-procentowego przyzwyczajają młodzież do rytuału picia, natomiast zdaniem 69 proc. – mogą zachęcać do sięgania po alkohol w przyszłości.

Jak dostrzec, że dziecko spożywa alkohol i co robić?

Problem z alkoholem u osoby nieletniej można zauważyć na wiele sposobów. Najczęściej:

• przestaje ona interesować się swoim hobby albo zajęciami, które wcześniej sprawiały jej przyjemność;
• częściej okazuje agresję, złość oraz frustrację, co jest szczególnie widoczne, jeżeli takie zachowania nie zdarzały się jej wcześniej;
• izoluje się od swoich znajomych i spotyka się z nowymi, których nie chce przedstawić rodzicom;
• pogorszyły się jej wyniki w nauce;
• posiada większe potrzeby finansowe;
• stała się ospała lub wprost przeciwnie – jest pobudzona i nerwowa, szczególnie wieczorami;
• czuć alkoholu w jej oddechu, na ubraniach albo w pokoju, zwłaszcza po powrocie młodej osoby do domu;
• zaczęła często wymiotować;
• ma huśtawkę nastrojów;
• znika z domu, nie tłumacząc, dokąd idzie ani po co wychodzi. Ma coraz więcej tajemnic, odsuwa się od bliskich.

Jak zapobiegać piciu alkoholu przez nieletnich?

Absolutną podstawą jest pomoc dziecku – przede wszystkim jako rodzic musisz spokojnie z nim porozmawiać, co pozwoli Ci rozpoznać problem. Należy wyjaśnić nieletniemu, z czym wiąże się spożywanie alkoholu. Jeżeli to nie pomoże, należy zgłosić się do specjalisty – być może będzie to jedyny sposób na rozwiązanie problemu.

Eksperci PARP zauważają, że niezbędna w tym wszystkim jest profilaktyka, czyli działania dążące do ograniczenia spożycia alkoholu przez nieletnich; w działaniach profilaktycznych szczególnie duży nacisk powinien być położony na udział i zaangażowanie rodziców.

To też może być pomocne:

• otwarta rozmowa z dzieckiem;
• wzmacnianie więzi rodzinnych;
• dostęp do atrakcyjnych form spędzania czasu (przy czym uwaga: nadmiar zajęć i obowiązków jest równie szkodliwy, co ich niedobór);
• wzór dorosłych – rodzice i nauczyciele powinni być autorytetami, również w zakresie stylu życia;
• egzekwowanie przepisów prawnych (i zgłaszanie ich naruszeń).

Autorzy kompendium „Alkoholizm wśród młodzieży” podsumowują: „Alkohol wprowadza w świat złudzeń i iluzji, któremu człowiek bardzo łatwo się podporządkowuje. Sięganie po alkohol, a zwłaszcza jego nadużywanie jest łatwym sposobem ucieczki od rzeczywistości, często prowadzące do choroby alkoholowej. Zniewolenie może doprowadzić do wielu powikłań zdrowotnych oraz zakłócić normalne tj. fizyczne, społeczne i psychiczne funkcjonowanie jednostki – człowieka – w środowisku rodzinnym, zawodowym, lokalnym. Wydaje się niezwykle istotnym przestrzeganie i mówienie o zagrożeniach wynikających z nadużywania alkoholu.

Istotnym faktem jest uświadamianie młodzieży i dorosłym, iż uzależnić można się już od niewielkiej, ale systematycznie spożywanej ilości alkoholu. To niebezpieczeństwo jest tym większe im niższy jest wiek inicjacji alkoholowej. Ważnym zadaniem w tym kontekście jest przygotowanie młodych ludzi do radzenia sobie w sytuacji presji, kształtowanie właściwych postaw względem alkoholu, budowanie pozytywnego obrazu samego. Leczenie, praca terapeutyczna i profilaktyka siebie. Warto kształtować umiejętności związane z właściwym przebiegiem procesów decyzyjnych, umiejętności wyboru optymalnych dla siebie rozwiązań, czy bycia asertywnym”.

Źródła

1. „Alkoholizm wśród młodzieży”, Marek Banach, Ireneusz Kowalewski, Wydawnictwo Scriptum, Kraków 2014,
2. „Postawy młodzieży wobec alkoholu”, CBOS, „Browary Polskie” 2017,
3. „Problem spożywana alkoholu wśród młodzieży w Polsce”, Andrzej Wojtyła, Iwona Bojar, Przemysław Biliński, „Medycyna ogólna” 2010, 16 (XLV), 4,
4. https://www.mdpi.com/2076-328X/13/5/374,
5. badania IBRiS i KRRiT,
6. materiały PARPA