Współuzależnienie od alkoholu

Bardzo wiele mówi się o osobach uzależnionych, piekle, jakie przechodzą i potrzebie pomocy im w trudnych chwilach. Jednak zapomina się w tym wszystkim o problemach i potrzebach ich najbliższych, których życie również wywraca się do góry nogami, a każdy dzień przynosi nowe troski. Największą pułapką, w jaką mogą wpaść takie osoby, jest współuzależnienie, które nie pozwala prowadzić normalnego trybu życiu. Czym jest współuzależnienie, jakie są jego objawy i jak z nim walczyć?

Alkoholizm – wbrew powszechnemu przekonaniu – nie jest chorobą jednej osoby. Liczne badania i analizy potwierdzają, że uzależnienie od alkoholu ma głęboki, wielowymiarowy wpływ na całą rodzinę. Problemy wynikające z nadużywania alkoholu oddziałują na życie emocjonalne, społeczne, finansowe i zdrowotne wszystkich członków rodziny, w której prawidłowe relacje zostają zakłócone. Pojawiają się m.in. kłopoty z właściwą komunikacją, zaburzenie ról, chroniczny stres, lęk, depresja, poczucie wstydu, izolacja społeczna, problemy w pracy, nauce i zachowaniu, problemy finansowe, długi, a nierzadko również przemoc domowa. Szczególnym rodzajem wpływu uzależnienia na najbliższe osoby jest współuzależnienie.

Definicja współuzależnienia

Termin „współuzależnienie” (ang. codependency) po raz pierwszy został użyty w latach 70. XX wieku w kontekście badań nad rodzinami osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych – głównie alkoholu. W literaturze psychologicznej współuzależnienie odnosi się do wzorców zachowań, myśli oraz emocji, które rozwijają się u bliskich osób uzależnionych. Według Melody Beattie, autorki popularnej książki „Koniec współuzależnienia”, współuzależnieni często stawiają potrzeby osoby uzależnionej ponad swoimi, tracąc zdolność do dbania o własne życie i zdrowie psychiczne.

Współuzależnienie to sposób funkcjonowania w długotrwałej relacji z osobą uzależnioną, będący jednocześnie odpowiedzią na niezdrową, wyniszczającą sytuację, w jakiej znalazła się osoba współuzależniona. Mówiąc prościej – żyjąc z alkoholikiem, narkomanem czy hazardzistą, współuzależniony dostosowuje się do niego, chcąc pomóc jemu, sobie, a także całej rodzinie.

Współuzależnieni mogą być partnerzy, dzieci, rodzice osoby zmagającej się z nałogiem. Osoby te przyjmują charakterystyczne postawy, które wynikają z życia w otoczeniu osoby uzależnionej i prób radzenia sobie z trudnościami związanymi z chorobą alkoholową. „Uzależnienie od alkoholu (alkoholizm) wywiera wpływ na życie nie tylko chorego, ale także jego najbliższych, powodując wystąpienie zmian w relacjach między członkami rodziny nim dotkniętej. Z typową dla uzależnień destrukcyjną siłą dezorganizuje dotychczasowy rozkład praw i obowiązków, prowadząc tym samym do narastania frustracji u nieuzależnionego partnera oraz dzieci, którzy zostają zmuszeni do koncentrowania swojej uwagi w coraz większym stopniu na alkoholiku” – piszą autorzy publikacji „Choroba współuzależnienia od alkoholu – diagnoza, konsekwencje, leczenie”.

We współuzależnieniu dochodzi do sytuacji, w której osoba bliska przesadnie kontroluje uzależnionego, czuje się za niego odpowiedzialna i stawia sobie za cel uchronienie go przed skutkami uzależnienia. Oprócz tego współuzależniony podejmuje się wykonywania wszelkich obowiązków domowych, stara się ograniczać patologiczne zachowania uzależnionego, spłaca jego długi. Jednym słowem – żyje jego życiem w stu procentach. Alkoholik staje się niejako „głównym graczem”, wokół którego koncentruje się życie rodzinne.

Po czym rozpoznać współuzależnienie?

Osoba współuzależniona, podobnie jak alkoholik, bardzo późno zdaje sobie sprawę ze swojego problemu. Działa w tym przypadku mechanizm wyparcia, który jest naturalnym czynnikiem obronnym. Jednak długotrwałe pozostawanie w stanie współuzależnienia, może przyczynić się do pogorszenia się stanu zdrowia, zarówno psychicznego, jak i fizycznego.

Warto zwrócić uwagę na objawy, które wskazują na współuzależnienie. Są to:

• przekładanie potrzeb osoby uzależnionej nad swoje potrzeby;
• podporządkowanie stylu życia całej rodziny do sposobu funkcjonowania alkoholika;
• ukrywanie choroby alkoholowej przed bliskimi;
• uczucie nieustającego stresu i życia w napięciu (chroniczny stres);
• nieustająca koncentracja na partnerze;
• obniżenie poczucia własnej wartości;
• wysoka podatność na manipulacje alkoholika;
• poczucie winy spowodowane piciem bliskiej osoby;
• wypieranie problemu osoby nadużywającej alkohol;
• staranie się kontrolowania picia osoby uzależnionej (np. osoba współuzależniona odmierza alkohol, wylewa go, a nawet sama kupuje, aby uzależniony nie wychodził z domu);
• zaburzone cele życiowe,
• zaniedbywanie własnych potrzeb, spychanie ich na margines, niedostrzeganie,
• mylne przekonanie, że sytuacja jest pod kontrolą.

Współuzależnienie powoduje, że u członków rodziny, a zwłaszcza u tego, który w systemie rodzinnym przejmuje na siebie wszystkie obowiązki i podejmuje decyzje (partner alkoholika), zaczynają dominować uczucia negatywne. Dochodzi do rozwinięcia systemu kłamstw i zatajeń, które mają ukryć sytuację rodziny przed społeczeństwem.

Szczególną sytuacją jest parentyfikacja, czyli zamiana ról pełnionych w rodzinie, kiedy to rolę opiekunów przejmują dzieci. Według badaczy wśród współuzależnionych dzieci wyróżnia się różne typy. Mogą być to dzieci nadopiekuńcze (opiekujące się bezradnymi rodzicami oraz rodzeństwem), dzieci dostosowujące się, dzieci łagodzące sytuację, dzieci „błaznujące” oraz „stwarzające problemy”.

Cechy osoby współuzależnionej

Objawy współuzależnienia są bardzo trudne do dostrzeżenia. Wynika to z faktu, że problem alkoholowy ogólnie często jest ukrywany przed dalszymi członkami rodziny. Można jednak dostrzec z zewnątrz kilka cech osoby współuzależnionej, które dotyczą zmian w jej zachowaniu. Partnerzy, małżonkowie, rodzice, dzieci osoby uzależnionej funkcjonują na podstawie wyparcia, ignorując fakt występowania problemu alkoholowego. Wynika to ze strachu i niepewności emocjonalnej. Wolą tkwić i podporządkować swoje postępowanie, niż eskalować konflikty. Często osoba współuzależniona wyręcza alkoholika niemal we wszystkich czynnościach, od obowiązków domowych po zawodowe. Tryb dnia i dostosowany jest do funkcjonowania alkoholika. Ważne jest również, że współuzależnienie to również branie odpowiedzialności za wszystkie czyny alkoholika, zezwalając poniekąd na uzależnienie bliskiej osoby.

Jedynym sposobem na wyjście z tej sytuacji jest terapia psychologiczna, która wyjaśni błędne działania i może poprawić samopoczucie. Jak wygląda współuzależnienie, dowiecie się z podcastu: „Współuzależnienie – czym jest i jak zatroszczyć się o siebie? Joanna Flis W MOIM STYLU | Magda Mołek”. Więcej o wychodzeniu ze współuzależnienia w dalszej części artykułu.

Adaptacja do życia w rodzinie alkoholowej

Jedną z pierwszych badaczek, które pochyliły się nad problemem współuzależnienia od alkoholu, była Joan K. Jackson. Badaczka wyróżniła siedem etapów adaptacji do życia w rodzinie w osobą uzależnioną. Wymieniają je autorzy pracy „Choroba współuzależnienia od alkoholu – diagnoza, konsekwencje, leczenie”.

Faza 1

Rozpoczynają się incydenty nadmiernego picia alkoholu. Mimo że są one sporadyczne, wywołują w rodzinie napięcie. Podejmowane są próby interwencji, najczęściej jednak bezskuteczne wobec oporu osoby pijącej; słychać obietnice, wymówki, usprawiedliwienia.

Faza 2

Trudne sytuacje związane ze spożywaniem alkoholu nasilają się, co powoduje izolację rodziny. Coraz więcej myśli oraz zachowań członków rodziny koncentruje się wokół alkoholu oraz osoby uzależnionej. Relacje małżeńskie ulegają pogorszeniu, wzrasta napięcie, zaczynają występować zaburzenia emocjonalne u dzieci. Na tym etapie podejmowane są próby utrzymania życia rodzinnego w niezmienionej formie.

Faza 3

Dezorganizacja życia rodzinnego coraz bardziej się nasila. Bliscy zaczynają rezygnować z prób sprawowania kontroli nad zachowaniem alkoholika.

Faza 4

Partner/partnerka alkoholika przejmuje kontrolę nad życiem rodzinnym. Rodzina zaczyna funkcjonować w taki sposób, aby zredukować destrukcyjne skutki zachowania osoby uzależnionej.

Faza 5

Partner/partnerka odsuwa się od uzależnionej żony/uzależnionego męża. Czasem dochodzi do rozstania. Życie zaczyna koncentrować się wokół rozwiązywania problemów środowiskowych, bytowych, emocjonalnych związanych z rosnącą determinacją ucieczki od problemów alkoholowych oraz od alkoholika.

Faza 6

Dochodzi do reorganizacji rodziny. Partner/partnerka oraz dzieci zaczynają żyć bez osoby uzależnionej.

Faza 7

Jeżeli alkoholik osiąga stabilną abstynencję, rodzina stara się ponownie włączyć go w swoje sprawy. Trwa dalsza próba radzenia sobie z problemami.

Współuzależnienie emocjonalne

Definicja współuzależnienia jest bardzo złożona, tak samo jak i problem, który opisuje. Współuzależnienie obejmuje bowiem nie tylko zachowania, ale też emocje, jakie odczuwa osoba współuzależniona. Narażona jest ona na ciągły stres, poczucie niepewności, strach o uzależnionego. Może z tego zrodzić się wiele problemów natury psychicznej, jak chociażby:

• stany lękowe i depresyjne,
• nerwice,
• bardzo uciążliwe huśtawki nastrojów,
• zagubienie i brak poczucia celu,
• brak nadziei,
• brak możliwości samorealizacji i spełniania własnych potrzeb,
• samotność.

Do tego wszystkiego dochodzi obniżenie jakości życia i własne uzależnienia (np. od środków uspokajających, które współuzależniony przyjmuje, by lepiej znosić codzienne trudności życiowe). Taka osoba potrzebuje pomocy, od osoby uzależnionej.

Jak tłumaczą autorzy publikacji „Choroba współuzależnienia od alkoholu – diagnoza, konsekwencje, leczenie”, u osób współuzależnionych dochodzi do zniekształcenia stosunku siły woli i sprawowania kontroli. Innymi słowy – osoba współuzależniona ma ograniczone zdolności rozpoznawania zdarzeń oraz sytuacji, które może kontrolować, oraz tych, które są poza jej wpływem. Niestety, osoba współuzależniona jest przekonana, że jej wysiłki mogą doprowadzić do zmiany zachowania alkoholika. „Osoby współuzależnione kontrolują i manipulują własnymi uczuciami i zachowaniami po to, aby osiągnąć pożądaną zmianę u alkoholika”.

Objawy współuzależnienia

Objawy współuzależnienia mogą być bardzo różnorodne – w zależności od rodzaju uzależnienia osoby bliskiej i tego, jak się ona zachowuje, a także zachowań współuzależnionego. Do tych najczęściej spotykanych zaliczyć można:

• zaburzenia emocjonalne, w tym częste huśtawki nastrojów, napady paniki i stany lękowe, poczucie bycia ofiarą, myślenie życzeniowe żalenia się nad sobą;
• nadmierna koncentracja na osobie uzależnionej – myślenie o niej, o tym co robi, a co powinna robić, próby wpływania na uzależnionego lub umoralniania, chęć zmiany jego zachowań;
• poczucie bardzo dużej samotności oraz izolacji;
• zerwanie z wcześniej wyznawanymi wartościami;
• myśli samobójcze;
• utrata kontroli nad codziennymi zachowaniami;
• zaburzenia snu;
• brak właściwej struktury dnia, niemożność planowania i zadbania o siebie;
• codzienny chaos – również w myśleniu;
• ograniczenie kontaktów z ludźmi;
• odrzucenie pomocy z zewnątrz;
• obwinianie siebie lub innych;
• zmęczenie;
• stały wewnętrzny niepokój;
• nadopiekuńczość;
• złość;
• problemy seksualne;
• kłopoty ze zdrowiem.

To najważniejsze, ale oczywiście nie wszystkie objawy współuzależnienia. W niektórych przypadkach – dość częstych – osoba współuzależniona postanawia towarzyszyć alkoholikowi w piciu. Dzieje się tak z różnych powodów, np. przez uporczywe namawianie żony/męża do wspólnego spożywania alkoholu. Osoba współuzależniona może też godzić się na wspólne picie po to, aby alkoholik został w domu i pił, będąc obok, co daje złudne i fałszywe poczucie posiadania kontroli nad sytuacją.

Charakterystycznym objawem współuzależnienia jest koncentrowanie życia wobec pytania: „Co mam zrobić, żeby on/ona przestał/przestała pić?”. „Współuzależnienie jest (…) obsesyjną koncentracją na alkoholizmie bliskiej osoby, która prowadzi do zaniedbywania własnych potrzeb, rozchwiania emocjonalnego i wielkiego cierpienia” – zauważa dr Maria Jankowska w publikacji poświęconej temu tematowi, powołując się na badaczy, według których współuzależnienie to „lustrzane odbicie choroby alkoholowej, gdyż wiele cech osobowości współuzależnionych przypomina cechy samego uzależnionego”.

Jak wyjść ze współuzależnienia?

Uczeni O’Brien i Gaborit w 1992 roku przeprowadzili badania, które wykazały, że współuzależnienie może być wynikiem długotrwałego przystosowywania się do destrukcyjnych warunków. Badacze zauważają, że osoby współuzależnione mają tendencję do unikania konfliktów i podporządkowywania się, co utrudnia im wyjście z toksycznych relacji.

Dlatego podobnie jak w przypadku uzależnienia, również w tym przypadku trzeba zdać sobie sprawę z problemu. Dostrzeżenie tego, że jest się osobą współuzależnioną to pierwszy krok do ucieczki z błędnego koła i powrotu do normalności. Jak sobie pomóc? Stawiając na siebie, a nie cały czas odpowiadać za osobę uzależnioną – nie pomożesz jej, tuszując jej wybryki, kupując jej alkohol albo kontrolując. Tę chorobę może wyleczyć tylko terapia, a nie Ty!

Warto pamiętać, że współuzależnienie od alkoholu jest jednym z najczęstszych. Kiedy bliska osoba zaczyna pić, współuzależniony czuje gniew, strach, smutek, a także poczucie winy i własnej krzywdy. Próbuje wpływać na alkoholika, przekonywać go o jego problemie, wywołując tym samym konflikty i wybierając inną ścieżkę. Może nią być chęć kontroli i wpływanie na ilość wypijanego alkoholu – współuzależniony wydziela pieniądze, szuka i wylewa alkohol, kupuje alkohol w celu zatrzymania alkoholika w domu. Ukrywa przy tym problem przed innymi, czasami bagatelizuje go nawet w swoich oczach.

Jak radzić sobie ze współuzależnieniem?

• Edukacja i świadomość – pierwszym krokiem w radzeniu sobie z współuzależnieniem jest zrozumienie mechanizmów, które za nim stoją. Wiedza na temat uzależnienia i jego wpływu na rodzinę pomaga przerwać cykl destrukcyjnych zachowań.
• Dbanie o siebie – zaniedbywanie siebie jest jednym z głównych objawów współuzależnienia, dlatego bardzo ważne jest, aby poświęcić czas na rozwój osobisty, hobby, relacje z innymi i swoje zdrowie psychiczne.
• Stawianie granic – nauka asertywności i wyznaczanie granic są kluczowe w odzyskiwaniu poczucia kontroli nad własnym życiem. Osoby współuzależnione powinny nauczyć się mówić NIE i unikać przejmowania odpowiedzialności za decyzje osoby uzależnionej.
• Budowanie wsparcia społecznego – kontakty z przyjaciółmi, rodziną oraz wspólnotami mogą być pomocne w procesie zdrowienia.
• Specjalistyczne wsparcie – terapia indywidualna lub grupowa w procesie zdrowienia jest niezbędna. Natomiast grupy wsparcia oferują przestrzeń do dzielenia się doświadczeniami z innymi osobami znajdującymi się w podobnej sytuacji.

Źródła

1. „Choroba współuzależnienia od alkoholu – diagnoza, konsekwencje, leczenie”, Mateusz Hędzelek, Marcin Wnuk, Jerzy T. Marcinkowski, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2009, 90(3): 309–315,
2. „Koniec współuzależnienia. Jak przestać kontrolować życie innych i zacząć troszczyć się o siebie”, Melody Beattie, wyd. Media Rodzina 1998,
3. „Podejmowanie odpowiedzialności za męża i kontrola jego zachowań oraz obniżone poczucie własnej wartości a rodzaje agresywności i poczucie winy u żon alkoholików”, dr Maria Jankowska, Akademia Pedagogiki Specjalnej Warszawa, materiały Stowarzyszenia Fides Et Ratio,
4. „Współuzależnienie. Doświadczenia żon alkoholików w perspektywie biograficznej”, Wioletta Klimczak, wyd. Difin 2019,
5. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/1556208/.