Zespół Korsakowa a alkohol

Nadmierne spożywanie alkoholu to prosta droga do problemów w związku, życiu zawodowym, a także pogorszenia się stanu zdrowia. Pogorszenie się nastroju, agresywne zachowania i psychozy równie często występują w przypadku zaostrzonej postaci choroby alkoholowej. Alkoholicy często zmagają się z różnego rodzaju przypadłościami, do których zaliczamy między innymi zespół Korsakowa. Jest to choroba, która może znacząco wpłynąć na codzienne życie i w przypadku której niezwłoczna jest pomoc specjalistów. Czym się objawia i jakie niesie za sobą zagrożenia?

Czym jest zespół Korsakowa?

Zespół Korsakowa, nazywany również zespołem amnestycznym, to choroba, która związana jest najczęściej ze zmianami neurologicznymi o typie encefalopatii Wernickego. Może jednak występować również bez tła zespołu Wernickiego. Opisał ją dokładnie rosyjski psychiatra – Sergiej Korsakow, od którego pochodzi nazwa choroby.

Mówiąc dokładniej, zespół ten to zaburzenie psychiatryczne, które najczęściej występuje w wyniku niedoborów witaminy B1, czyli tiaminy. Jest ona konieczna do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmu zapewniającej właściwe funkcjonowanie wielu układów (pokarmowego, sercowo-naczyniowego, nerwowego), stymuluje pracę mózgu (bierze udział w przewodzeniu impulsów nerwowych) i wpływa na poprawę stanu psycho-emocjonalnego, dlatego często nazywa się ją „witaminą otuchy ducha”. Tiamina poprawia zdolność przyswajania wiedzy, zapobiega utracie pamięci, dodaje energii oraz pomaga walczyć ze stresem.

Witamina B1 stanowi bazę enzymów, które biorą udział w licznych procesach bioenergetycznych komórek, szczególnie ważnych w metabolizmie glukozy, aminokwasów oraz innych związków. Ponadto tiamina neutralizuje aktywność wolnych rodników odpowiedzialnych za przyśpieszanie procesów starzenia organizmu i rozwój poważnych chorób, w tym schorzeń układu krążenia, cukrzycy oraz nowotworów.

Zalecane dzienne zapotrzebowanie na witaminę B1 mieści się w zakresie 0,5–2,2 mg/dobę w zależności od płci, wieku, masy ciała i stanu fizjologicznego. Zdecydowana większość osób nie ma problemów z jej niedoborem, ponieważ tiamina bardzo powszechnie występuje w produktach spożywczych – zarówno tych pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Można ją znaleźć w pieczywie pełnoziarnistym, kaszach (zwłaszcza gryczanej), płatkach zbożowych (owsianych, jęczmiennych), otrębach, nasionach roślin strączkowych (fasoli, soczewicy), orzechach, kapuście (włoskiej, czerwonej), ziemniakach, bananach, wyrobach mlecznych (jogurtach, serach dojrzewających), a także wieprzowinie (szczególnie polędwicy i schabie) oraz podrobach (wątróbce, nerkach).

Kiedy pojawiają się niedobory tiaminy?

Najczęściej u osób nadużywających alkoholu. Wynikają one z nieodpowiedniej, wysokowęglowodanowej diety, która drastycznie zwiększa zapotrzebowanie na witaminę B1. Nie jest ono jednak pokrywane przez spożywane pokarmy ze względu na występujące u alkoholików zmniejszone uczucie głodu, chroniczne zapalenie trzustki oraz ograniczone wchłanianie spowodowane uszkodzeniem przez alkohol śluzówki przewodu pokarmowego.

Niestety, w wyniku nadmiernego spożywania alkoholu może dochodzić do uszkodzenia ścianek jelita cienkiego, co prowadzi do zaburzeń związanych ze wchłanianiem tiaminy. Dlatego też na zespół Korsakowa tak często cierpią alkoholicy – występuje ona nawet u 3% alkoholików.

Niekiedy przyczyny schorzenia są jednak inne, może pojawiać się choćby w wyniku udaru lub guza mózgu. Zespół Korsakowa bywa też powikłaniem operacji bariatrycznej (leczącej otyłość), co wiąże się z ograniczonym przyjmowaniem i wchłanianiem pokarmów, dodatkowo ograniczonym poprzez częste, uporczywe wymioty, czego efektem jest niedobór tiaminy. Choroba występuje również po urazach, w wyniku zakażenia kiłą czy zatrucia tlenkiem węgla.

Encefalopatia Wernickego i zespół Korsakowa nie są jedynymi skutkami zbyt niskiego stężenia witaminy B1 w organizmie. Innym bywa tzw. niedoborowy deficyt tiaminy znany lepiej jako choroba beri-beri. Występuje zwykle już po ok. 3 tygodniach i objawia się utratą apetytu, zmęczeniem, ogólnym osłabieniem i skurczami mięśni.

Przy przedłużającym się deficycie tiaminy mogą wystąpić dwa typy kliniczne awitaminozy: postać sucha (jej symptomem są bóle, zaniki mięśniowe, spadek ciśnienia tętniczego, obniżenie temperatury ciała, porażenia nerwów i osłabienie odruchów nerwowych) oraz mokra (przejawia się obrzękami, dusznością, niewydolnością serca, może prowadzić nawet do śmierci). W ostrej postaci choroby beri-beri, zwanej zespołem Shoshina, występuje niewydolność układu krążenia, kwasica metaboliczna czy obrzęk płuc.

Objawy zespołu Korsakowa

Jak wspomnieliśmy na samym początku, zespół Korsakowa może znacząco wpłynąć na codzienne życie, zdecydowanie obniżając jego jakość. Wynika to z symptomów, jakie towarzyszą chorobie – mogą mieć one zarówno podłoże neurologiczne, jak i psychiatryczne. Do najczęstszych objawów zaliczamy:

• zaburzenia wzroku – osoba chora często cierpi na oczopląs, a nawet podwójne widzenie;
• brak możliwość utrzymania prawidłowej pozycji ciała;
• zaburzenia ruchowe, w tym problemy z poruszaniem się, skurcze mięśni czy parestezje kończyn;
• zaburzenia snu – przede wszystkim mowa tutaj o nadmiernym pobudzeniu w godzinach nocnych;
• problemy z określeniem daty i pamięcią (chory może np. zapominać, jak się nazywa);
• problemy z przyswajaniem informacji i koncentracją, ale również z rozumieniem informacji;
• brak możliwości myślenia abstrakcyjnego, w tym również mieszanie się wspomnień z teraźniejszością;
• ogólna apatia, brak energii, stany lękowe i niepokój.

Ogromnym problemem osób, które cierpią na zespół Korsakowa, są zaburzenia pamięci świeżej. O ile osoba taka może prowadzić normalną rozmowę i prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie, o tyle może mieć ogromne problemy z zapamiętywaniem nowych informacji. Może dochodzić do sytuacji, w której chory nie pamięta np. fragmentu konkretnej sytuacji i dopowiada sobie pewne rzeczy, co nie ma nic wspólnego z faktycznym jej przebiegiem. Co więcej, dochodzi również do trudności związanych z myśleniem abstrakcyjnym czy zaburzenia czasu i przestrzeni.

Tak zwanej amnezji następczej (dotknięte nią osoby mogą dobrze pamiętać zdarzenia z przeszłości, ale mają problem z przypomnieniem sobie tego, co wydarzyło się niedawno, np. kilka godzin wcześniej) towarzyszy zwykle mniej nasilona amnezja wsteczna obejmująca okres od kilku tygodni do kilku miesięcy, rzadziej lat.

W zespole Korsakowa mogą się pojawiać także konfabulacje (zaburzenia pamięci, które polegają na opowiadaniu o rzeczach, które nigdy się nie wydarzyły, choć chory jest przekonany o ich prawdziwości), w różnym nasileniu, występujące raczej w początkowych stadiach choroby i z czasem ustępujące.

Można również wymienić szereg neurologicznych objawów zespołu Korsakowa. Zalicza się do nich między innymi: oczopląs, pobudzenie, uczucie chłody, dezorientację, zaburzenia kontroli psycho-ruchowej, a czasami również drgawki. Pogłębiająca się choroba alkoholowa, a co za tym idzie również zespół Korsakowa, może doprowadzić do stałego otępienia oraz polineuropatii nerwów obwodowych, co sprawia, że chorzy nie są już w stanie samodzielnie funkcjonować.

Zespół Korsakowa u alkoholików

Zespół Korsakowa nazywany jest inaczej alkoholowym zespołem amnestycznym. Występuje praktycznie wyłącznie u osób borykających się z chorobą alkoholową. Jest on objawem ciężkich zaburzeń metabolicznych, które są efektem długotrwałego spożywania alkoholu przy jednoczesnym niedożywieniu. Upośledzenie umiejętności organizmu do wchłaniania witamin z grupy B, a przede wszystkim witaminy B1, wpływa bezpośrednio na pracę neuronów i może doprowadzić do poważnych zaburzeń psychicznych. Pośmiertne badania wykazują, że charakterystyczne dla tej choroby zmiany w mózgu stwierdzono u ponad 3% leczących się alkoholików. Nie jest jednak znany dokładny odsetek osób uzależnionych od alkoholu, którzy cierpią na tę chorobę. Większość alkoholików nie bywa u lekarzy i nie przyjmuje do wiadomości, że zaburzenia psychiczne, ruchowe i neurologiczne mogą świadczyć o poważnym zespole chorobowym. Nie można więc ich zdiagnozować, co sprawia, że wyniki analiz i raportów o powszechności występowania zespołu Korsakowa u alkoholików są mocno niedoszacowane.

Problem z niemożliwością zdiagnozowania zespołu Korsakowa u alkoholików wynika również z faktu, że jego pierwsze objawy mogą być mylone z upojeniem alkoholowym. Jest to problem często spotykany u osób, które codziennie są pod wpływem alkoholu. Luki w pamięci, zastępowanie faktów zmyślonymi historiami, rozdrażnienie i brak koncentracji wyglądają niczym problemy związane z upojeniem alkoholowym i mogą być bagatelizowane nie tylko przez osobę chorą, ale również przez jej najbliższe otoczenia.

Celem diagnostyki w przypadku podejrzenia zespołu Korsakowa jest wykluczenie innych zaburzeń pamięci (związanych z wiekiem, schorzeniami ogólnoustrojowymi czy będących niekorzystnym następstwem leczenia). Specjalista musi ocenić, czy objawy nie są symulowane lub pozorowane.

W diagnostyce należy uwzględnić wywiad lekarski, obserwację pacjenta, badania kliniczne (neurologiczne, psychiatryczne, psychologiczne), laboratoryjne oraz neuroobrazowe (tomografię komputerową, rezonans magnetyczny, tomografię emisyjną pojedynczego fotonu lub pozytronową tomografię emisyjną).

Przed skierowaniem na badanie neuropsychologiczne wskazana jest ocena pamięci z uwzględnieniem pytań dotyczących życia społecznego (np. wybory, śmierć znanych osób), jak również zdarzeń z życia badanego. Pacjenta prosi się np. o rozpoznanie wśród wielu fotografii zdjęć aktualnie rządzących (prezydenta, premiera), co pozwala w przybliżeniu ustalić zakres amnezji wstecznej. Innym testem jest kilkukrotne powtórzenie danych pewnej osoby wraz z adresem, a następnie próba ich odtworzenia po upływie 10–30 minut.

Wywiad, obserwacja chorego oraz badanie kliniczne powinny odpowiedzieć na wiele pytań, m.in.:

• Czy zaburzenia pamięci wystąpiły nagle?
• Czy był jakiś czynnik wyzwalający?
• Czy zaburzenia pamięci są jedynym objawem?
• Czego dokładnie dotyczą skargi pacjenta na pamięć?
• Czy pacjent pamięta niedawne zdarzenia z życia prywatnego oraz społecznego?
• Czy pacjent zapomina przekazane mu informacje?
• Czy chory traci wątek w trakcie rozmowy?
• Czy pacjent jest krytyczny wobec zaburzeń pamięci?[i]

Jak wyleczyć zespół Korsakowa?

Oczywiście najważniejszą kwestią jest zdiagnozowanie choroby – często u osób uzależnionych, które cierpią na tę dolegliwość, nie występują objawy neurologiczne, dlatego też podstawą wykrycia choroby jest zbadanie poziomu witaminy B w organizmie. Często towarzyszą temu tomografia głowy czy rezonans magnetyczny, które pozwalają wyeliminować ryzyko innych chorób.

Podstawową metodą leczenia jest oczywiście wyeliminowanie przyczyny problemu, a więc niedoboru witaminy B. Chory zwykle podlega hospitalizacji i podaje mu się tiaminę domięśniowo – w ilościach od 50 do 100 mg na dobę. Uzupełnianie witaminy B ma również miejsce po opuszczeniu szpitala – wtedy dawka jest mniejsza i wynosi od 25 do 50 mg. Aby leczenie zespołu Korsakowa przebiegało prawidłowo, niezbędne jest również ograniczenie spożycia węglowodanów i całkowite zaprzestanie picia alkoholu. W przeciwnym razie objawy mogą nie tylko nie ustąpić, ale nawet pogłębiać się wraz z upływem czasu.

Odpowiednio wczesna diagnoza umożliwia rozpoczęcie terapii w okresie, kiedy zakłada się jeszcze utrzymywanie spontanicznych mózgowych procesów samonaprawczych (pierwsze miesiące od uszkodzenia). Można wówczas wdrożyć ćwiczenia stymulujące zakłócone sprawności, np. zapamiętywanie nowych informacji z wykorzystaniem prostych mnemotechnik, czyli sposobów ułatwiających przyswajanie, przechowywanie oraz przypominanie sobie informacji.

Inna forma terapii dotyczy uczenia zachowań kompensacyjnych, które mogą pomóc chorej osobie funkcjonować w naturalnych sytuacjach codziennych mimo głębokiego deficytu pamięci (wykształcenie nawyku zapisywania w notatniku bieżących wydarzeń i istotnych informacji, stosowanie przypomnień w telefonie, fotografowanie ważnych epizodów bieżącego życia w celu ich utrwalania).

U osób zmagających się z zespołem Korsakowa konieczne jest połączenie leczenia z odstawieniem alkoholu, najlepiej pod okiem specjalistów. Za najskuteczniejszą metodę wciąż uchodzi psychoterapia indywidualna oraz grupowa. Pacjenci regularnie spotykają się z terapeutą oraz grupą innych osób uzależnionych, rozmawiając o życiu i powodach, dla których warto porzucić zgubny nałóg, planują zmianę postępowania i uczą się umiejętności radzenia sobie z uzależnieniem.

Psychoterapia może być wspierana lekami, choć dotychczas nie pojawiły się jeszcze medykamenty, które potrafiłyby wyleczyć alkoholizm bez wsparcia psychoterapeutycznego. Pomocny okazuje się Esperal, czyli środek wszywany pod skórę w formie tabletek, których głównym składnikiem jest disulfiram – substancja blokująca rozkładanie się alkoholu w organizmie. Jego spożywanie skutkuje wówczas silnym zatruciem organizmu oraz licznymi dolegliwościami, które mogą utrzymywać się nawet przez 10–12 godzin (m.in. bezdechem, wymiotami, intensywnym bólem głowy lub kołataniem serca).

W długoterminowej farmakoterapii uzależnienia od alkoholu stosuje się również nalmefen (kierowany do osób chcących ograniczać picie) oraz naltrekson i akamprozat (leki zarejestrowane jako podtrzymujące abstynencję u osób uczestniczących w psychoterapii uzależnienia, choć w praktyce klinicznej naltrekson okazał się bardziej skuteczny w ograniczaniu spożywania alkoholu niż utrzymywaniu abstynencji).

W procesie leczenia zespołu Korsakowa bardzo duże znaczenie ma wsparcie ze strony najbliższej rodziny i znajomych. Jednak trzeba zdać sobie sprawę z faktu, iż nawet wczesne podjęcie rehabilitacji neuropsychologicznej nie musi zakończyć się sukcesem. Zespół Korsakowa po ciężkim przebiegu encefalopatii Wernickego u większości chorych nie ustępuje w pełni.

Jeżeli więc zauważyłeś u siebie niektóre z wymienionych wyżej objawów, niezwłocznie zgłoś się do lekarza. Im szybciej rozpoczniesz leczenie, tym większe będą szansę na wyeliminowanie tej dolegliwości.

Źródła:

1. „Zespoły amnestyczne – neuropsychologia i diagnostyka kliniczna”, Emilia J. Sitek, Witold Sołtan, „Psychiatria po dyplomie”, tom 8, nr 3, 2011,
2. „Tiamina i potas – składniki niezbędne w codziennej diecie”, Edyta Szałek, „Farmacja Współczesna” 2019,
3. „Zespół Korsakowa jako powikłanie operacji bariatrycznej: analiza neuropsychologiczna przypadku”, Katarzyna Irena Babska, Joanna Seniów, „Neuropsychiatria i Neuropsychologia” 2020,
4. „Rola tiaminy w chorobach neurodegeneracyjnych”, Irena Bubko, Beata M. Gruber, Elżbieta L. Anuszewska, Narodowy Instytut Leków, Zakład Biochemii i Biofarmaceutyków w Warszawie 2015.