Kim jest alkoholik wysokofunkcjonujący?

Choroba alkoholowa nie musi wiązać się z patologicznymi zachowaniami, problemami w domu i związku czy upadkiem kariery zawodowej. Istnieją bowiem alkoholicy wysoko funkcjonujący, którzy – pomimo uzależnienia od alkoholu – są w stanie spełniać się zawodowo czy rodzinnie. Niestety, w końcu dochodzi do momentu, w którym choroba dominuje i zaczyna powodować problemy, prowadząc nierzadko do upadku.

Spożycie alkoholu w Polsce jest zróżnicowane pod względem poziomu wykształcenia oraz grup społecznych. Tym, co może zaskakiwać, są badania wskazujące, że osoby z wyższym wykształceniem częściej sięgają po alkohol w porównaniu do osób z niższym wykształceniem. Wynika to z różnych czynników takich jak styl życia, większa dostępność finansowa oraz większa akceptacja spożycia alkoholu w środowiskach o wyższym statusie społecznym. Statystyki pokazują także, że osoby młode, głównie studenci, wykazują wysoki poziom konsumpcji alkoholu, co może być związane z kulturą akademicką i towarzyską obecną na uczelniach wyższych​. Na tle tych badań wyłania się obraz alkoholika wysoko funkcjonującego.

Alkoholik wysoko funkcjonujący, czyli choroba przeżywana w ukryciu

Alkoholizm może mieć różne oblicza – często kojarzy się nam z patologią w rodzinie i licznymi problemami – z prawem, w pracy czy też w domu. Niekiedy jednak mamy do czynienia z alkoholikami wysoko funkcjonującymi, którzy dobrze radzą sobie w codziennym życiu, nie mają jakichkolwiek kłopotów finansowych, a ich życie rodzinne przebiega bez większych trudności. Co więcej, często takie osoby są lubiane, obracają się w doborowym towarzystwie i nic nie wskazuje na to, że mają problem. Co prawda można łatwo zauważyć, że nie odmawiają oni zakrapianych spotkań, ale dostrzeżenie u nich uzależnienia jest bardzo trudne.

Wysoko funkcjonujący alkoholik jest uzależniony i najczęściej upija się w towarzystwie albo samotności – zwykle w ukryciu przed znajomymi czy rodziną. W efekcie trudno jest dostrzec sygnały ostrzegawcze i zrozumieć, że takiej osobie również potrzebna jest pomoc. Co więcej, bardzo często wysoko funkcjonujący alkoholicy zajmują wysokie stanowiska i są ludźmi majętnymi, co burzy obraz typowego alkoholika i o wiele trudniej takiej osobie zwrócić uwagę na uzależnienie. Alkoholicy tego typu przebywają wśród osób o podobnej sobie lub wyższej pozycji społecznej, a przy tym wyglądają i zachowują się nienagannie. Są życzliwi, terminowi. Piciu alkoholu sprzyja fakt, że osoby z wyższym wykształceniem czy o wysokim statusie społecznym często uczestniczą w wydarzeniach towarzyskich i zawodowych, w czasie których alkohol jest powszechnie akceptowany i spożywany. Nierzadko wiąże się to z kulturą biznesową, gdzie spotkania służbowe, bankiety i konferencje odbywają się właśnie przy udziale alkoholu. W wielu przypadkach picie alkoholu jest postrzegane jako sposób na nawiązywanie i utrzymywanie relacji zawodowych bądź społecznych.

Niestety, w końcu w życiu takiej osoby następuje przełomowy moment. Może on przyjść szybciej lub później, ale z pewnością będzie miał miejsce. Mowa tutaj o zaniedbaniu ważnego obowiązku, który będzie rzutował na przyszłą karierę, wypadku samochodowym spowodowanym pod wpływem alkoholu, żonie dowiadującej się o ciągłych imprezach męża itd. Taki moment przełomowy jest w stanie odmienić życie osoby uzależnionej o 180 stopni i doprowadzić do ogromnych problemów, z których bardzo trudno będzie wyjść.

Jak czuje się alkoholik wysoko funkcjonujący

Alkoholik wysoko funkcjonujący często nie dostrzega powagi problemu. Ma dobrą pracę, rodzinę, prowadzi życie na wysokim poziomie. Często również jest lubiany, towarzyski i radosny, a jego otoczenie nie dostrzega powagi problemu z nadużywaniem alkoholu. Alkoholik wysoko funkcjonujący nie utożsamia się z kreowaną wśród społeczeństwa wizją alkoholika – czyli osoby zaniedbanej, bez perspektyw i często z zachowaniami patologicznymi.

Szacuje się, że w Polsce może być blisko nawet milion osób uzależnionych od alkoholu. Nie wszystkie te osoby wpisują się w stereotypowy wizerunek alkoholika. W pracy naukowej opublikowanej w Repozytorium Uniwersytetu Śląskiego omówiono różne aspekty nadużywania alkoholu, w tym charakterystykę i konsekwencje społeczne alkoholizmu. Szczególną uwagę zwrócono właśnie na grupy o wysokim statusie społecznym i ekonomicznym, które często ukrywają swoje uzależnienie ze względu na prestiż zawodowy​. Przykładem mogą być osoby znane z pierwszych stron gazet, które przyznały się do problemowego picia alkoholu – m.in. Ilona Felicjańska, Maciej Maleńczuk, Borys Szyc czy Stanisława Celińska.

Według badań instytutu zdrowia alkoholizm wysoko funkcjonujący dotyka przede wszystkim lekarzy, prawników, polityków, finansistów i biznesmenów. Jednocześnie są to zawody o wysokim ryzyku stresu. W tym przypadku osoba uzależniona uważa alkohol za sposób na odreagowanie i ukojenie nerwów. Z reguły te grupy społeczne sięgają po wyrafinowane alkohole z wyższej półki, co również daje im poczucie, że są koneserami i smakoszami, a nie cierpią na chorobę alkoholową. Pojawia się również przekonanie, że picie, jednego / dwóch drinków lub piw dziennie (codziennie) nie jest problemem, bo przecież film się nie urywa, nie awanturuje się, wszystkie obowiązki są dopełnione, a najbliżsi są odpowiednio zaopiekowani.

Również badania opublikowane w czasopiśmie „Alkoholizm i Narkomania” opisują psycho-bio-społeczną koncepcję uzależnienia, wskazując, że osoby wysoko funkcjonujące często wykorzystują alkohol jako mechanizm radzenia sobie ze stresem i presją zawodową​.

O tym, jak żyje alkoholik wysokofunkcjonujący, dowiesz się z wywiadu „Piwo to nie alkohol?” na kanale Sekielski.

Po czym rozpoznać alkoholika wysoko funkcjonującego?

Istnieją pewne objawy tego rodzaju alkoholizmu, które świadczą o uzależnieniu – może dostrzec je zarówno osoba pijąca i nieświadoma swojego problemu, jak i też jej bliskie otoczenie. Mowa tutaj przede wszystkim o:

• regularnym piciu – żeby doszło do uzależnienia, picie musi być regularne, dlatego alkoholik wysoko funkcjonujący będzie sięgał po używki systematycznie,
• racjonalizowaniu – w alkoholizmie wysoko funkcjonującym charakterystyczne jest znajdowanie wymówek dla picia, np. tłumaczenie tego stresem albo potrzebą relaksu,
• zaprzeczaniu – wysoko funkcjonujący alkoholik nie przyzna się do uzależnienia, ponieważ sam nie zdaje sobie z tego sprawy (w końcu nie reprezentuje on stereotypowego obrazu alkoholika) albo nie chce brać takiej ewentualności pod uwagę;
• wiele twarzy – wysoko funkcjonujący alkoholik często wkłada maski. W pracy uważany jest za osobę kreatywną, energiczną i sumienną. Wśród przyjaciół staje się radosny, towarzyski i umie odnaleźć się w towarzystwie. W domu jest świetnym rodzicem, doskonałym partnerem, odpowiedzialnym dzieckiem. Jednak przychodzi moment, gdzie bez alkoholu traci zapał do wszystkiego, staje się przygnębiony, smutny i wtedy sięga po drinka lub piwo, aby „wrócić do normy”;
• kamuflowaniu się ze swoim piciem – taki alkoholik potrafi doskonale ukryć swoje uzależnienie, np. pijąc w osamotnieniu albo wypijając kilka drinków więcej na imprezie, kiedy nikt nie widzi. Z czasem może również stosować manipulację i kłamstwa, takie jak wyjazdy służbowe, przeciągające się do nocy spotkania, aby w spokoju móc się napić;
• stawianiu pracy na pierwszym miejscu – wysoko funkcjonujący alkoholik upija się po pracy, a w ciągu dnia przyjmuje takie dawki alkoholu, by nikt nie był w stanie się zorientować, co tylko pogłębia problem;
• utrzymywaniu statusu społecznego – taka osoba, pomimo uzależnienia, nadal odnosi sukcesy zawodowe, co sprawia, że otoczenie nie jest w stanie dostrzec problemu. Na dodatek dzięki wysokiemu statusowi zawodowemu oraz społecznemu alkoholik wysoko funkcjonujący często unika konsekwencji związanych z nadmiernym spożyciem alkoholu,
• stosowaniu przerw – alkoholik, w celu udowodnienia sobie albo otoczeniu, że nie ma problemu z piciem, jest w stanie odstawić alkohol na wiele tygodni, a nawet miesięcy, jednak zawsze po tym czasie wraca do starych zwyczajów;
• otaczaniu się osobami pijącymi – wysoko funkcjonujący alkoholik pragnie przebywać w towarzystwie osób, które lubią alkohol. Kluby, puby, imprezy to miejsca, gdzie nie musi ukrywać swojego problemu i pić tak jak wszyscy,
• nagradzaniu się alkoholem – alkoholik wysoko funkcjonujący picie traktuje jako nagrodę za ciężką pracę i świętuje sukcesy alkoholem.

Podwójne życie

Alkoholik wysoko funkcjonujący prowadzi niejako podwójne życie – zachoruje pozory normalności w miejscu pracy i wśród bliskich, co prowadzi do dużego napięcia i wyczerpania emocjonalnego. Specyficzną grupę stanowią kobiety wysoko funkcjonujące uzależnione od alkoholu, ponieważ ich nałóg najczęściej jest ukryty, a one same mogą mieć trudności z przyznaniem się do problemu ze względu na obawy przed stygmatyzacją i utratą statusu społecznego. Kobiety wcześniej niż mężczyźni przechodzą od początkowego, umiarkowanego spożycia alkoholu do uzależnienia. Jest to zjawisko znane jako „teleskoping” oznaczające szybszy rozwój uzależnienia​. Opisano je na Uniwersytecie Bostońskim. Kobiety doświadczają też poważniejszych konsekwencji zdrowotnych związanych z alkoholem przy niższych poziomach spożycia w porównaniu do mężczyzn. Mogą one obejmować choroby wątroby, problemy z sercem czy zaburzenia psychiczne.

Różne typy uzależnienia

Już w latach 60. XX wieku Elvin Morton Jellinek, amerykański fizjolog oraz biostatyk zasłużony w badaniach nad alkoholizmem, wyszczególnił poniższe rodzaje uzależnienia:

• alkoholizm Alfa – zostaje zdiagnozowany, kiedy uzależnienie oparte jest wyłącznie na czynnikach psychologicznych. Alkoholizm Alfa występuje u osób mających niewielką tolerancję na frustrację, które nie radzą sobie z napięciem i stresem. Takie osoby piją, aby dodać sobie odwagi, odciąć się od rzeczywistości, uśmierzyć cierpienie;
• alkoholizm Beta – uzależnienie oparte jest głównie na czynnikach społecznych; podstawowe przyczyny wynikają z różnych sytuacji społecznych, panujących obyczajów i/lub norm środowiskowych;
• alkoholizm Gamma – najbardziej typowa forma uzależnienia, która zazwyczaj rozpoczyna się od fazy uzależnienia psychicznego, po czym postępuje powoli, aż do wytworzenia się zależności fizycznej. W toku uzależnienia dochodzi do stopniowej utraty kontroli nad piciem;
• alkoholizm Delta – w tym typie uzależnienia osoba w nałogu jest w stanie kontrolować ilość spożywanego alkoholu, nie potrafi jednak powstrzymywać się od picia. Alkoholizm Delta rozwija się u osób, które latami spożywają trunki o niskiej zawartości alkoholu;
• alkoholizm Epsilon – alkoholik potrafi bez trudu powstrzymać się od picia przez dłuższy czas, a upijanie się odbywa się okresowo. Nie dochodzi jednocześnie do silnego pragnienia spożycia alkoholu, kiedy jednak osoba uzależniona zacznie pić, to pije intensywnie.

Ta wczesna typologia wciąż pojawia się w publikacjach naukowych. Ok. 20 lat później Zucker zaproponował cztery typy alkoholizmu: antyspołeczny, spowodowany negatywnymi nastrojami, kumulowany rozwojowo oraz rozwojowy. Kamila Morawska i Jan Chodkiewicz w pracy poświęconej alkoholikom wysoko funkcjonującym zwracają uwagę, że to typ rozwojowy pokrywa się z cechami takich alkoholików, tłumacząc: „Charakteryzuje się on intensywnym i częstym piciem w okresie późnej adolescencji, które po pomyślnym przejściu w dorosłość zmienia się w picie okazyjne czy społecznie akceptowane, nieprzeszkadzające jednostce wywiązywać się z ról zawodowych czy rodzinnych”.

Liderką badań nad nowym typem alkoholizmu – wysoko funkcjonującym – jest Sarah Allen Benton, amerykańska psycholog oraz doradca zdrowia psychicznego, która w 2015 r. opisała osoby wykazujące cechy typowe dla choroby alkoholowej, jednocześnie zaangażowane w pracę zawodową, robiące karierę, zajmujące wysoką pozycję społeczną i mające udane życie rodzinne. Te osoby spełniają wszelkie kryteria tzw. osoby sukcesu pomimo destrukcyjnego uzależnienia.

Leczenie alkoholizmu wysoko funkcjonującego

Leczenie alkoholika wysoko funkcjonującego jest trudne, m.in. ze względu na fakt, że specjaliści, do których się oni zgłaszają, często nie dostrzegają problemu. Nierzadko otrzymują też pomoc nieadekwatną do problemu i jego skali. Alkoholik wysoko funkcjonujący z czasem ma jednak coraz większą tolerancję na alkohol i zaczyna odczuwać fizyczne konsekwencje picia. Podejmuje wielokrotne próby samodzielnego zapanowania nad nałogiem. Bywa, że się to udaje – alkoholik wysoko funkcjonujący może przez całe miesiące czy nawet lata zachowywać abstynencję, jednak bardzo często po okresie przerwy wraca do nałogu.

Problematyczny jest też fakt, że alkoholicy wysoko funkcjonujący nie spełniają części kryteriów diagnostycznych. Co więcej, u alkoholików wysoko funkcjonujących istnieje duży lęk przed stygmatyzacją i utratą reputacji (zawodowej, społecznej), co może powstrzymywać te osoby przed szukaniem pomocy​. Eksperci z Uniwersytetu Bostońskiego zauważyli, że mężczyźni częściej szukają pomocy w formalnych programach leczenia, podczas gdy kobiety częściej wybierają bardziej dyskretne formy terapii takie jak prywatne ośrodki leczenia uzależnień.

Kiedy nadejdzie przełomowy moment i alkoholik wysoko funkcjonujący albo bliskie mu osoby dostrzegą skalę problemu, niezbędne jest leczenie. Najlepiej w odpowiednim ośrodku, gdzie osoba uzależniona zostanie otoczona całodobową opieką i będzie mogła poddać się skutecznej terapii. Jest to krok niezbędny, który da szansę na poradzenie sobie z problemem.

Niezwykle pomocny jest program ograniczania picia, który obejmuje:

• ustalenie aktualnego wzoru picia według wskaźników: ilość, częstotliwość, kontekst, konsekwencje, czas;
• wybór celu do pracy terapeutycznej;
• zaplanowanie zmiany;
• monitorowanie sytuacji związanych z piciem i zmianą oraz wzmacnianie samoskuteczności procesu terapeutycznego;
• zapobieganie powrotom do destrukcyjnych modeli picia; utrwalanie i monitorowanie wprowadzonych przy realizacji programu zmian.

Zasadne i rekomendowane przez ekspertów jest też korzystanie z grup samopomocy (AA).

Źródła

1. „Alkoholizm i nadużywanie alkoholu: powszechny problem społeczny i zdrowotny XXI wieku”, Julia Dziukiewicz, [w:] „Problemy nauk społecznych, humanistycznych, ekonomicznych: konteksty i wyzwania”, red. K. Pujer, Wrocław 2017,
2. „Alkoholicy wysokofunkcjonujący – odrębny typ? Poszukiwanie wspólnych cech w istniejących typologiach alkoholizmu”, Kamila Morawska, Jan Chodkiewicz, „Psychiatria i Psychologia Kliniczna”, 2019, 19 (4), s. 411–417,
3. „Alkoholicy wysokofunkcjonujący – trudności diagnostyczne, charakterystyka i modele leczenia”, Dorota Zaworska-Nikoniuk, „Resocjalizacja Polska” 22/2021,
4. „Społeczne konsekwencje problemu alkoholowego w Polsce”, Ewa Włodarczyk, „Pedagogika Społeczna”, nr 2 (68) 2018,
5. https://www.bu.edu/articles/2013/addiction-research-marlene-oscar-berman.